Szlakiem II wojny światowej

Opis: Śląska „bitwa o benzynę”, która rozegrała się na terenie obecnego Kędzierzyna-Koźla i jego okolic, była jedną z najbardziej intensywnych kampanii lotniczych toczonych w czasie II wojny światowej. Stanowiła wycinek szerszej ofensywy bombowej skierowanej przez Siły Powietrzne Armii Stanów Zjednoczonych (USAAF) przeciwko instalacjom produkcji paliw na terenie Niemiec i w innych krajach okupowanej Europy. Na trasie tej odwiedzimy miejsca związane z obozami, zakładami i obroną przeciwlotniczą w obrębie dwóch fabryk: Oberschlesische Hydrierwerke AG Blechhammer w dzisiejszej Blachowni oraz IG Farbenidustrie AG Werk Heydebreck, które były celem ataków amerykańskiego lotnictwa.

Trasa została przygotowana przy współpracy ze Stowarzyszeniem „Blechhammer 1944”.

1. Muzeum „Śląskiej Bitwy o Paliwo Blechhammer – 1944”
   Spacer szlakiem II wojny światowej zaczynamy w miejscu, które powstało w 2006 roku jako Izba Pamięci a w 2018 roku zostało przekształcone dzięki staraniom członków Stowarzyszenia „Blechhammer 1944”w muzeum. Mieści się ono w Osiedlowym Domu Kultury LECH, na osiedlu Blachownia, przy ulicy Wyzwolenia 7 w Kędzierzynie-Koźlu. W muzeum zapoznamy się z wojenną historią regionu, ze szczególnym uwzględnieniem nalotów przeprowadzonych przez 15 Armię Powietrzną Stanów Zjednoczonych na zakłady paliwowe w ówczesnych Blechhammer, Heydebreck i Odertal. Przedstawiono tu również losy robotników przymusowych, więźniów i jeńców wojennych hitlerowskich obozów usytuowanych w pobliżu okolicznych zakładów. W 2007 roku Izba Pamięci otrzymała wyróżnienie w konkursie „Partnerstwo Bez Granic” organizowanym przez marszałka województwa opolskiego.
2. Schron przeciwlotniczy typu Salzgitter przy osiedlu zakładowym
   Schron przeciwlotniczy, określany także jako Geilenberg Bunker od nazwiska Edmunda Geilenberga – Wysokiego Komisarza ds. Działań Natychmiastowych w Ministerstwie Uzbrojenia i Produkcji Wojennej III Rzeszy, który w maju 1944 roku otrzymał zadanie wzmocnienia ochrony zakładów paliwowych III Rzeszy przed atakami lotnictwa aliantów. Jednym z podjętych, z rozkazu Geilenberga, działań była budowa dużych, naziemnych schronów przeciwlotniczych wokół istniejących i budowanych zakładów paliwowych. Dlatego też schrony typu Salzgitter można spotkać wyłącznie w miejscach, gdzie takie zakłady istniały. W Polsce poza Kędzierzynem-Koźlem występują także w Zdzieszowicach, Oświęcimiu i Policach. Schrony powstawały według kilku, różniących się nieznacznie projektów. Najczęściej spotykany wariant schronu składał się z 2 komór na 99 osób każda, połączonych przelotnią z dwiema dodatkowymi przelotniami na obu jego krańcach. Założeniem konstrukcji schronu typu Salzgitter była odporność na bezpośrednie trafienie bombą burzącą o wagomiarze do 1000 lb. Uzyskano to poprzez specjalną konstrukcję ze zbrojonego betonu o grubości 2,5 m z komorami schronowymi o owalnym kształcie, który ułatwiał rozpraszanie energii podczas wybuchu bomby. Od wewnątrz komory schronowe wyłożone były drewnianymi deskami w celu zapobieżenia powstawaniu odprysków betonu. Pomalowano je białą, fluorescencyjną farbą, pozwalającą na ograniczoną widoczność w przypadku utraty zasilania. Schrony były wyposażone w węzeł sanitarny, łączność telefoniczną i urządzenia wentylacyjne. Wymiary zewnętrzne standardowego schronu typu Salzgitter są następujące: długość – 74,7 m; szerokość – 8,25 m, wysokość – 5,20 m. Ze względu na dużą materiałochłonność konstrukcji, w listopadzie 1944 roku podjęto decyzję o zaprzestaniu budowy nowych obiektów. Do budowy schronów typu Salzgitter wykorzystywano niewolniczą pracę więźniów obozu koncentracyjnego Arbeitslager Blechhammer w Sławięcicach. Schron był przeznaczony dla mieszkańców osiedla zakładowego przy ówczesnych zakładach Oberschlesische Hydrierwerke AG Blechhammer.
3. Pomnik w Blachowni
   Usytuowany jest przy głównej bramie zakładów Blachownia ”Holding” (w czasie wojny Oberschlesische Hydrierwerke Blechhammer AG). Pomnik zaprojektował artysta-rzeźbiarz Jan Borowczak z Opola. Odsłonięcia dokonano 2 września 1968 roku. Trzy postacie więźniów przygniecione wielkimi kamiennymi głazami to symbol męczeństwa jeńców pomordowanych w blachowiańsko-sławięcickich obozach przez hitlerowskie Niemcy. Na pomniku widnieje wyryty napis: „OFIAROM FASZYZMU POMORDOWANYM NA TERENIE ZAKŁADÓW W LATACH 1939 - 1945”
4. Schron przeciwlotniczy typu Salzgitter przy obozie Justiz Strafgefangenenlager
   Schron przeciwlotniczy typu Salzgitter, określany także jako Geilenberg Bunker od nazwiska Edmunda Geilenberga – Wysokiego Komisarza ds. Działań Natychmiastowych w Ministerstwie Uzbrojenia i Produkcji Wojennej III Rzeszy, który w maju 1944 roku otrzymał zadanie wzmocnienia ochrony zakładów paliwowych III Rzeszy przed atakami lotnictwa aliantów. Jednym z podjętych z rozkazu Geilenberga działań była budowa dużych, naziemnych schronów przeciwlotniczych wokół istniejących i budowanych zakładów paliwowych. Dlatego też schrony typu Salzgitter można spotkać wyłącznie w miejscach, gdzie takie zakłady istniały. W Polsce poza Kędzierzynem-Koźlem występują także w Zdzieszowicach, Oświęcimiu i Policach. Schrony powstawały według kilku, różniących się nieznacznie projektów. Najczęściej spotykany wariant schronu składał się z 2 komór na 99 osób każda, połączonych przelotnią z dwiema dodatkowymi przelotniami na obu jego krańcach. Założeniem konstrukcji schronu typu Salzgitter była odporność na bezpośrednie trafienie bombą burzącą o wagomiarze do 1000 lb. Uzyskano to poprzez specjalną konstrukcję ze zbrojonego betonu o grubości 2,50 m z komorami schronowymi o owalnym kształcie, który ułatwiał rozpraszanie energii podczas wybuchu bomby. Od wewnątrz komory schronowe wyłożone były drewnianymi deskami w celu zapobieżenia powstawaniu odprysków betonu. Pomalowano je białą, fluorescencyjną farbą, pozwalającą na ograniczoną widoczność w przypadku utraty zasilania. Schrony były wyposażone w węzeł sanitarny, łączność telefoniczną i urządzenia wentylacyjne. Wymiary zewnętrzne standardowego schronu typu Salzgitter są następujące: długość – 74,7 m; szerokość – 8,25 m, wysokość – 5,20 m. Ze względu na dużą materiałochłonność konstrukcji, w listopadzie 1944 roku podjęto decyzję o zaprzestaniu budowy nowych obiektów. Do budowy schronów typu Salzgitter wykorzystywano niewolniczą pracę więźniów obozu koncentracyjnego Arbeitslager Blechhammer w Sławięcicach. Schron był zlokalizowany w pobliżu obozu Justizstrafgefangenenlager. Służył zapewne jako miejsce schronienia dla załogi tego obozu oraz mieszkańców nieodległego obozu mistrzów – Meisterlager, a także dla ludności cywilnej Sławięcic, a po części także dla robotników przymusowych z obozu Dorflager.
5. Szczelina przeciwlotnicza przy obozie Justizstrafgefangenenlager
   Schron/szczelina przeciwlotnicza zlokalizowana w pobliżu obozu Justizstrafgefangenenlager, w którym przebywali więźniowie, skazani przez sądy niemieckie, w tym Polacy oraz więźniowie polityczni z Europy Zachodniej uwięzieni w ramach akcji "Noc i Mgła". Służył zapewne jako miejsce schronienia dla załogi tego obozu, dla mieszkańców nieodległego obozu mistrzów – Meisterlager, a także dla ludności cywilnej Sławięcic, a po części także dla robotników przymusowych z obozu Dorflager.
6. Kamienne koryta
   Pozostałości po kuchni karnego obozu sądowego – Justizstrafgefangenlager, należącego organizacyjnie do więzienia w Strzelcach Opolskich. Według świadków kamienne koryta służyły do mycia warzyw oraz czyszczenia naczyń kuchennych.
7. Schron przeciwlotniczy typu Salzgitter przy szpitalu zakładowym
   Schron przeciwlotniczy typu Salzgitter, określany także jako Geilenberg Bunker od nazwiska Edmunda Geilenberga – Wysokiego Komisarza ds. Działań Natychmiastowych w Ministerstwie Uzbrojenia i Produkcji Wojennej III Rzeszy, który w maju 1944 roku otrzymał zadanie wzmocnienia ochrony zakładów paliwowych III Rzeszy przed atakami lotnictwa aliantów. Jednym z podjętych z rozkazu Geilenberga działań była budowa dużych, naziemnych schronów przeciwlotniczych wokół istniejących i budowanych zakładów paliwowych. Dlatego też schrony typu Salzgitter można spotkać wyłącznie w miejscach, gdzie takie zakłady istniały. W Polsce poza Kędzierzynem-Koźlem występują także w Zdzieszowicach, Oświęcimiu i Policach. Schrony powstawały według kilku, różniących się nieznacznie projektów. Najczęściej spotykany wariant schronu składał się z 2 komór na 99 osób każda, połączonych przelotnią z dwiema dodatkowymi przelotniami na obu jego krańcach. Założeniem konstrukcji schronu typu Salzgitter była odporność na bezpośrednie trafienie bombą burzącą o wagomiarze do 1000 lb. Uzyskano to poprzez specjalną konstrukcję ze zbrojonego betonu o grubości 2,50 m z komorami schronowymi o owalnym kształcie, który ułatwiał rozpraszanie energii podczas wybuchu bomby. Od wewnątrz komory schronowe wyłożone były drewnianymi deskami w celu zapobieżenia powstawaniu odprysków betonu. Pomalowano je białą, fluorescencyjną farbą, pozwalającą na ograniczoną widoczność w przypadku utraty zasilania. Schrony były wyposażone w węzeł sanitarny, łączność telefoniczną i urządzenia wentylacyjne. Wymiary zewnętrzne standardowego schronu typu Salzgitter są następujące: długość – 74,7 m; szerokość – 8,25 m, wysokość – 5,20 m. Ze względu na dużą materiałochłonność konstrukcji, w listopadzie 1944 roku podjęto decyzję o zaprzestaniu budowy nowych obiektów. Do budowy schronów typu Salzgitter wykorzystywano niewolniczą pracę więźniów obozu koncentracyjnego Arbeitslager Blechhammer w Sławięcicach. Schron był zlokalizowany w pobliżu leśnego szpitala zakładowego Betriebskrankenhaus. Służył jako miejsce schronienia dla pacjentów i personelu szpitala.
8. Schron szpitalny
   Schron należący do szpitala Betriebekrankenhaus. Wg niepotwierdzonych informacji w schronie był umieszczony generator prądotwórczy.
9. Oczyszczalnia biologiczna i piwnice szpitalne
   Ruiny oczyszczalni biologicznej wykorzystywano prawdopodobnie do utylizacji ścieków z pobliskiego szpitala Betriebskrankenhaus. Natomiast w zachowanych murowanych piwnicach z ciekawymi ceglanymi arkadami prawdopodobnie mieścił się magazyn sprzętu i medykamentów. Śródleśny szpital był przeznaczony dla robotników pracujących przy wznoszeniu zakładów Oberschlesische Hydrierwerke AG (w tym także dla robotników przymusowych). Nie był dostępny dla jeńców wojennych oraz więźniów obozów pracy. Składał się z 3 oddziałów: ogólnego, chirurgii i zakaźnego. Oddziały znajdowały się w osobnych, wykonanych z drewna budynkach, pomiędzy którymi przechodziło się specjalnymi łącznikami. Budynki te nie zachowały się; pozostały jedynie dosyć dobrze widoczne ślady ziemnych wykopów. Szpitalem kierował niemiecki chirurg o nazwisku Gossner, który miał do pomocy m.in. francuskich lekarzy pracujących w ramach tzw. Service du travail obligatoire, czyli systemu pracy przymusowej istniejącego w okupowanej Francji. Personel szpitala dopełniały niemieckie pielęgniarki oraz polskie i rosyjskie salowe.
10. Szczelina przeciwlotnicza LS Deckungsgraben przy obozie Bahnhofslager
    Powszechnie wznoszona w czasie II wojny światowej budowla ochronna wykonana najczęściej z żelbetu lub cegieł, płytko zagłębiona i przysypana warstwą ziemi. Chroniła przed podmuchem eksplodującej w pewnej odległości bomby i przed odłamkami, nie zapewniała ochrony w przypadku bezpośredniego trafienia. Posiadała minimum dwa wejścia/wyjścia z otwartymi przelotniami oraz z reguły przynajmniej jedno wyjście awaryjne (typu kominowego). Szczelina była zlokalizowana przy obozie Bahnhofslager, który był obozem ciężkiej pracy przymusowej dla więźniów politycznych niebędących narodowości żydowskiej. Przebywali w nim m.in. Polacy i Czesi. Posiada zygzakowaty kształt w celu zminimalizowania ilości ofiar w razie trafienia bombą.
11. Obóz ciężkiej pracy przymusowej dla Żydów (Judenlager)
    Teren byłego niemieckiego obozu ciężkiej pracy przymusowej dla Żydów. Obóz założono na początku 1942 roku pod nazwą Zwangsarbeitslager für Juden Blechhammer (Judenlager). Początkowo przebywali w nim polscy Żydzi z Zagłębia i Małopolski (m.in.: z Sosnowca, Będzina, Chrzanowa), były wśród nich także dzieci. W drugiej połowie 1942 roku zaczęły tu także trafiać transporty z obywatelami Francji, Belgii i Holandii narodowości żydowskiej. Więźniowie pracowali przy wznoszeniu zakładów Oberschlesische Hydrierwerke AG Blechhammer. Mordercza, wielogodzinna praca, głód, brak opieki lekarskiej i okrucieństwo strażników powodowały, że w obozie panowała duża śmiertelność. Nie jest znana dokładna liczba zmarłych i pomordowanych w obozie Judenlager w Blachowni. Szacunkowo można ją określić na ok. 500 więźniów, nie licząc tych, którzy jako chorzy, wycieńczeni i niezdolni do pracy byli wywożeni do komór gazowych w Auschwitz Birkenau. Pierwszym komendantem (Lagerfuhrerem) obozu był Erich Walter Fritz Hoffmann, skazany w 1948 roku na karę śmierci przez Sąd Okręgowy w Gliwicach i w tym samym roku stracony. 1 kwietnia 1944 roku obóz został przejęty przez SS i wszedł w struktury obozu Auschwitz III pod nazwą Arbeitslager Blechhammer. Komendantem obozu został wówczas SS-Haupsturmfuhrer Otto Brossmann. 9 listopada 1944 zastąpił go w tej roli SS Untersturmfuhrer Kurt Klipp. Pod koniec 1944 roku w obozie przebywało ok. 4000 więźniów oraz 200 więźniarek. Obóz został wyzwolony przez Armię Czerwoną 26 stycznia 1945 roku. Kilka dni wcześniej większość więźniów została ewakuowana w tzw. „marszu śmierci” do obozu Gross Rosen. Według szacunków podczas tego marszu zamarzło, zmarło z głodu lub zostało zamordowanych ok. 800-1000 więźniów.
12. Brama wjazdowa
    Jedna z dwóch bram wjazdowych do obozu Arbeitslager Blechhammer. W czasie istnienia obozu zwieńczona była napisem „Arbeit Adelt”. Obok betonowa wieża strażnicza, dla wartowników SS uzbrojonych w karabiny maszynowe. Wieże połączone były 4-metrowym betonowym płotem, zwieńczonym drutem kolczastym pod napięciem.
13. Krematorium
    Krematorium wyposażone w piec opalany olejem, który umożliwiał jednoczesne spalanie dwóch ciał. Producentem pieca była firma H.Kori GmbH z Berlina. Krematorium powstało po włączeniu obozu w struktury Auschwitz III.
14. Magazyn na warzywa okopowe
    Pozostałości magazynu na warzywa okopowe (ziemniaki i brukiew).
15. Stacja kolejowa Sławięcice (podczas wojny Ehrenforst)
    Położona na trasie Gliwice – Opole, zbudowana w XIX wieku (1845 rok), posiadała liczne bocznice. Tą linią kolejową transportowano między innymi węgiel kamienny ze śląskich kopalni do przeróbki w zakładach OHW Blechhammer. Stamtąd wychodziły gotowe produkty w postaci paliw płynnych. Oprócz stacji Sławięcice, w środkowej części zakładów, istniał jeszcze jeden przystanek - „Blachownia” (Haltepunkt Blechhammer). W przejściu podziemnym na stacji pomiędzy peronami istnieje nieczynny schron przeciwlotniczy.
16. Pozostałości zameczku myśliwskiego
    Pozostałości po śródleśnej rezydencji książąt Hohenlohe, w skład której wchodził zameczek myśliwski Jagdschloss Dombrowa (od 1935 Hugoslust) oraz szereg innych budynków, w tym okazała bażanciarnia. Zameczek był wykorzystywany jeszcze długo po wojnie jako leśniczówka, niestety z nieznanych przyczyn został rozebrany i dziś nie ma po nim praktycznie żadnego śladu. Ciekawą pozostałością po rezydencji jest tajemniczy kopiec z głazami, na których ktoś wyrył kilka tzw. znaków runicznych oraz swastykę z zakrzywionymi łukowo ramionami. Jedna z teorii ich powstania mówi, że w zameczku zbierała się grupa okultystycznej i nacjonalistycznej loży tzw. Towarzystwa Thule, która w okresie po I wojnie światowej była wylęgarnią kadr dla ruchu nazistowskiego i inspiratorem rasistowskiej ideologii NSDAP. Organizacja Thule rekrutowała swoich członków wśród wyższych sfer oraz ludzi zamożnych i wpływowych, w swojej ideologii odwoływała się do starogermańskich mitów, stąd wykorzystywanie znaków runicznych w obrzędowości. W godle organizacji widnieje też identyczna swastyka z łukowo zakrzywionymi końcami. Trudno jest jednak ocenić, na ile ta teoria ma cokolwiek wspólnego. Po drugiej stronie Alei Dąbrowskiej w czasie wojny istniał obóz karny dla żołnierzy Wehrmachtu - Wehrmachtsgefangenenabteilung Heydebreck O.S. 4 – Lager Hugoslust. W roku 1944 przekształcono go w obóz dla jeńców wojennych. Przebywali w nim jeńcy francuscy oraz belgijscy.
17. Kanał Kędzierzyński (fragment kanału Oder – Donau)
    Już w XIX wieku myślano o połączeniu Odry z Dunajem w celu usprawnienia żeglugi w środkowej Europie. Pomysł wznowiły Niemcy hitlerowskie podczas II wojny światowej. Miał to być odcinek 320 kilometrów drogi wodnej rozpoczynający się na Odrze w Koźlu, poprzez Kanał Gliwicki (Adolf Hitler Kanal), a kończący się w Wiedniu. Różnica wysokości na trasie planowanego kanału to 124 metry. Problemy finansowe, techniczne oraz przebieg wojny zniweczył cały projekt. Do dzisiaj możemy oglądać cztery ukończone odcinki na terenie Austrii i piąty w Polsce - obecny Kanał Kędzierzyński, którego budowę rozpoczęli jeszcze Niemcy, a ukończono go już po wojnie w 1970 roku. Biegnie on od km 9+100 Kanału Gliwickiego do basenu portowego przy Zakładach Azotowych w Kędzierzynie (dawne zakłady IG Farben Heydebreck).
18. Schron przeciwlotniczy na osiedlu Heydebreck Sud
    Schron przeznaczony dla ochrony mieszkańców osiedla Heydebreck Süd, zamieszkałego przez kadrę techniczną zakładów IG Farben Werk Heydebreck. Wykonany z żelbetonu, zapewniał ochronę przed bezpośrednim trafieniem 500-funtowej bomby burzącej.
19. Stanowiska ciężkich dział Flak kalibru 8,8 cm
    Istniejące do dziś podstawy pod działa przeciwlotnicze, należące do schwere Heimat-Flak Batterie 246/VIII. Bateria składała się z 6 dział 8,8 cm Flak 36. Załoga tej baterii mogła mówić o wielkim szczęściu, gdyż tuż przed pierwszym nalotem USAAF 7 lipca 1944 ich jednostka została przeniesiona na nowe pozycje na lewym brzegu Odry w rejonie miejscowości Reinschdorf (Reńska Wieś). Podczas wzmiankowanego nalotu stare pozycje baterii zostały dosłownie przeorane bombami.
20. Śluza Nowa Wieś
    Jedna z sześciu śluz na Kanale Gliwickim (w czasie II wojny światowej istniał pod nazwą Adolf Hitler Kanal), którego budowę rozpoczęto 14 maja 1934 roku. Wmurowania kamienia węgielnego oraz otwarcia ukończonej inwestycji dokonał zastępca Hitlera - Reichsminister Rudolf Hess. Śluza Nowa Wieś razem ze śluzą w Sławięcicach, Rudzińcu i Łabędach zalicza się do drugiej grupy (mniejszych) śluz na kanale. Składa się z dwóch komór zamykanych wrotami wspornymi. Ściany komór wykonano z brusów Larsena głęboko kotwionych. Komory oddzielone są od siebie międzyśluziem, na którym stoi budynek sterowni.

W tym miejscu nasza trasa dobiega końca. Mamy nadzieję, że przybliżyła Wam ona przyczyny oraz przebieg bitwy o benzynę, a odkrywanie pozostałości kolejnych fortyfikacji przyniosło Wam wiele interesujących spostrzeżeń . Zachęcamy również do sprawdzenia pozostałych przygotowanych przez nas tras oprowadzających po Kędzierzynie-Koźlu oraz okolicach.