Szlakiem Twierdzy Koźle

Opis: Twierdza Koźle powstała w 1743 roku. Jej celem było zabezpieczenie Śląska oraz dolnej części Odry w powstającym państwie pruskim. Za projekt jednych z najnowocześniejszych wtedy fortyfikacji odpowiadał gen. Gerhard Cornelius von Walrawe. Całość składała się z licznych bastionów, baszt, redut, rawelinów, fos i murów. Forteca była wielokrotnie oblegana bezskutecznie przez wojska austriackie, a później bawarsko-francuskie. Jedynie oddziałom węgierskim na krótko udało się opanować miasto. Ostateczna likwidacja twierdzy nastąpiła w 1873 roku, jednak do dziś zachowały się niektóre jej fragmenty i to właśnie je, a także miejsca, gdzie dawniej wznosiły się nieistniejące już umocnienia, pokażemy Wam na tej trasie. Nie czekajcie i chodźcie z nami poznać historię kozielskich fortyfikacji!

1.1 Baszta Montalemberta

Zaczynamy pod fortem znajdującym się na północno-wschodnim przedpolu dawnej twierdzy. Nosi on miano Fryderyka Wilhelma, jednak często stosuje się wobec niego określenie baszta Montalemberta, od nazwiska projektanta, czyli francuskiego generała Marca Rene de Montalemberta. To trzypiętrowy, cylindryczny obiekt, który w momencie powstawania, na początku XIX wieku, był niezwykle nowoczesną budowlą. Okrągła wieża, licząca u podstaw 33,9 m szerokości i wysoka na 24,5 metrów, mogła pomieścić, na każdym z dwóch pięter, 28 dział wraz z załogą, amunicją i zapasami. Obiekt zachował się w całkiem dobrym stanie, dzięki czemu możemy oglądać m.in. autentyczną bramę z otworami strzelniczymi czy przęsła tworzące działobitnie.

Po zobaczeniu baszty przechodzimy na Wyspę, gdzie czekają na nas pozostałości fortyfikacji, w tym Reduty Orlej.

1.2 Reduta Orla, studnia forteczna (Wyspa)

Pomiędzy ramionami Odry, na wyspie, wciąż istnieją fragmenty dawnej Reduty Orlej. Fortyfikacja powstała w 1789 roku i została dobudowana do mieszczących się tu już wcześniej umocnień przyczółka mostowego. Pierwotnie obiekt zlokalizowany był poza fosą, która łączyła się z korytem Odry. Po regulacji rzeki z początków XX wieku redutę zlikwidowano.

Dawniej, aby dostać się z Reduty Orlej do umocnień przyczółka, zwanych Tete du Pont, trzeba było pokonać most. Do dziś zachowała się część odcinka dawnego koryta powodziowego, nad którą znajdowała się przeprawa. Obecnie wystarczy przejść na dalszą część wyspy. Tam położona jest studnia forteczna, której celem było zaopatrywanie oddziałów po prawej stronie Odry. Ceglana obudowa studni, wsparta na czterech filarach, ze sklepieniem krzyżowym i przykryta nasypem ziemnym, powstała w 1840 roku. Studnia pełniła istotną rolę, zwłaszcza biorąc pod uwagę, częste problemy Twierdzy Koźle z dostępem do wody pitnej.

Źródło fot. UM

Z wyspy, idąc przez most Józefa Długosza, kierujemy się w stronę głównej części Twierdzy Koźle. Za przeprawą rzeczną skręcamy w lewo.

1.3 Przepust wodny (Park)

System przepustów pozwalał regulować poziom wody w fosach okalających twierdzę. W przypadku oblężenia zamykano śluzy, podnosząc tym samym stan wody. Ponadto pełniły one rolę zabezpieczającą przed powodziami. Większość urządzeń hydrologicznych wykonano z drewna, kamienia i cegły, a autorem znacznej ich części był major Caspar von Haab, szef korpusu inżynierskiego na Śląsku w II połowie XVIII wieku.

Docierając do ulicy Stara Odra, a następnie odbijając, w prawo w ul. 24 kwietnia, dojdziemy do ul. Antoniego Czechowa, przy której dawniej mieścił się kościół garnizonowy.

1.4 Kościół ewangelicki, garnizonowy (ul. Czechowa Antoniego)

W miejscu, w którym obecnie znajduje się plac manewrowy dla autobusów, niegdyś wznosił się kościół garnizonowy. Wybudowano go w latach 80. XVIII wieku dla stacjonujących w Koźlu żołnierzy pruskiego garnizonu, którzy ze względu na brak świątyni, początkowo musieli uczestniczyć w mszach odbywających się w Ratuszu. Budowlę zaprojektował Johann Martin Pohlmann. W dwudziestoleciu międzywojennym dobudowano natomiast 30 metrową dzwonnicę, która przetrwała najdłużej z całego kościoła. Budynek uległ znacznym zniszczeniom w 1945 roku, natomiast wieżę zdecydowano się wyburzyć 30 lat później.

Podążając ul. Antoniego Czechowa na południowy-zachód trafimy do kolejnego punktu, jakim jest Bastion Reńskowiejski.

1.5 Bastion Reńskowiejski

W  połowie XVIII wieku był to rawelin, czyli element fortyfikacji na planie trójkąta, który stawiano przed linią umocnień. W wyniku przebudowy z końca XIX wieku, kiedy to usunięto wewnętrzne wały, połączono go z właściwą częścią twierdzy. Wtedy też stworzono pozostałe bastiony: Raciborski, Większycki, Rogowski i Odrzański. Rawelin, a później Bastion Reńkowiejski miał na celu obronę południowej strony Koźla.                         W 1807 roku na terenie Bastionu Reńskowiejskiego pochowano pułkownika Dawida von Neumanna, który dzielnie bronił miasta przed armią Napoleona. Dzisiaj będziemy mieli jeszcze okazję oglądać szaniec jego imienia. Z elementów bastionu zachowanych do obecnych czasów warto zobaczyć wartownię hangarową, wzniesioną w latach 80. XVIII wieku.

Teraz udamy się na ul. Głubczycką, w okolice cmentarza, gdzie prawdopodobnie kiedyś mieściła się szubienica.

1.6 Szubienica (ul. Głubczycka)

Szubienica od wieków stanowiła popularny sposób karania przestępców. W wojsku skazywano na nią najczęściej za dezercję. W Koźlu, gdzie stacjonowała armia pruska, a służba trwała co najmniej kilkanaście lat, kara ta była często stosowana. Z tego powodu, na terenie twierdzy, znajdowały się dwie szubienice. Obie były usytuowane poza obrębem głównych murów. Jedna pomiędzy Redutą Kobylicką i Kłodnicką, a druga, właśnie przy ul. Głubczyckiej, w pobliżu cmentarza garnizonowego. Prawdopodobnie pod koniec XIX wieku, kiedy zaprzestano w Europie stosowania tej kary śmierci, szubienicę rozebrano.

Następny przystanek na trasie częściowo przetrwał do naszych czasów. Przed nami pozostałości Reduty Większyckiej.

1.7 Reduta Większycka

Wzniesiono ją w poł. XVIII wieku, zaraz po zakończeniu II wojny śląskiej. Była ona efektem wniosków wyciągniętych z poprzednich lat, kiedy to węgierscy Pandurzy w łatwy sposób zdobyli dla Austriaków Koźle. Później gen. Nassau dowodzący armią Pruską odbił twierdzę, postanawiając jednocześnie przebudować część fortyfikacji, aby sytuacja nigdy się już nie powtórzyła. Reduta miała za zadanie chronić południowe i zachodnie umocnienia oraz pozwalała lepiej kontrolować ten teren. Po wojnie siedmioletniej (1756-1763) przebudowano ją na polecenie majora Caspara von Haaba.

Z Reduty Większyckiej idziemy w stronę Rynku, po drodze zatrzymując się przy dawnym zamku.

1.8 Magazyn prochu  (ul. Zamkowa)

Na przełomie XVIII i XIX stulecia przy obecnej dzisiaj ul. Zamkowej postawiono magazyn prochu, który zachował się do naszych czasów. Jest to murowana budowla oparta na filarach z nadsypanym płaszczem ziemnym, mającym lepiej chronić obiekt przed ostrzałem artyleryjskim. Niegdyś ściany stanowiły otwarte kurtyny arkadowe, jednak później je zabudowano.

Skręcając w ul. Targową, będziemy mogli szereg budynków, gdzie niegdyś mieściły się koszary garnizonowe.

Źródło fot. Googlemaps

1.9 Koszary garnizonowe (ul. Targowa)

Niezbędnym elementem każdej twierdzy były koszary, zanim jednak te pojawiły się w Koźlu to obowiązek kwaterunku żołnierzy spoczywał na mieszkańcach miasta. Pierwsze kozielskie koszary wzniesiono w latach 40. XVIII wieku w miejscu średniowiecznych murów. Początkowo budynki miały drewniane konstrukcje. Dopiero w latach 70. XVIII w. przebudowane zostały na murowane. Na Śląsku popularnym rozwiązaniem były koszary sekcyjne tworzone według schematu Sébastien le Prestre de Vauban (francuski inżynier wojskowy i architekt, marszałek Francji oraz ekonomista). Głównym celem budowy koszar było zapewnienie odpowiednich warunków do życia, odpoczynku i regeneracji, jednocześnie skupienie żołnierzy w jednym miejscu ułatwiało organizację i szybkie reagowanie na sytuacje kryzysowe.  W dalszych latach powstawały kolejne budynki wzdłuż ulicy Targowej. Projektowali je m.in.: gen. Gerhard Cornelius van Wallrawe (Walrave) – główny autor rozbudowy Twierdzy Kłodzkiej oraz Johann Martin Pohlmann, znany architekt pruski za rządów króla Fryderyka II.

Fot. Googlemaps

1.10 Magazyny zbożowe

W czasach nowożytnych magazyny zbożowe w twierdzach pełniły kluczową rolę w zapewnieniu zapasów żywności dla garnizonu i ludności. Duże zapasy umożliwiały prowadzenie długotrwałej obrony, nawet przy odcięciu dostaw z zewnątrz. Ponadto umieszczenie magazynów wewnątrz twierdzy utrudniało ich zdobycie przez wroga. Z kolei odpowiednia konstrukcja magazynów zapobiegała psuciu zboża i chroniła je przed wilgocią, oraz szkodniami.

W kozielskiej twierdzy znajdowało się wiele budynków magazynowych. W obrębie ulic Bończyka, Piramowicza i Żeromskiego znajdowało się 8 obiektów magazynowych. Poza oczywistą funkcją zaopatrywania garnizonu i ludności cywilnej w trakcie oblężenia, zgromadzone tu zapasy pozwalały też kontrolować ceny zboża na rynku w czasie pokoju. Podlegały one Królewskiemu Urzędowi Prowiantowemu. Dzięki ogromnej pojemności sprawiły, że Koźle stało się istotnym punktem dostarczającym zapasy na przełomie XVIII i XIX wieku wojskom pruskim na terenie Czech i Moraw, a także obszarze byłej Rzeczpospolitej. Ponadto obok magazynów przy ul. Żeromskiego zlokalizowana była jedna z dwóch piekarni twierdzy.

Przed nami kolejny magazyn, tym razem jednak nie przechowujący żywność, a proch.

1.11 Magazyn prochu (ul. Grzegorza Piramowicza)

Najstarszy magazyn prochowy w Koźlu postawiono w połowie XVIII wieku. Jego projektantem był generał Philipp Lothar von Sehrs (Seers), który wykorzystał założenia wspomnianego już wcześniej marszałka Sébastiena le Prestre de Vaubana. Oprócz tego obiektu w twierdzy mieściły się jeszcze trzy podobne. Prochownię przy ul. Piramowicza wielokrotnie przebudowywano. Co ciekawe nie jest ona związana z żadną inną budowlą obronną, co sprawa, że ten kazamatowy magazyn to jedyny taki budynek zachowany na Śląsku.

Nieopodal dzisiejszego Urzędu Miasta, przy Odrze stoi następny punkt naszej historycznej wędrówki tj. magazyn hangarowy.

Fot. Googlemaps

1.12 

Magazyn hangarowy był obiektem wojskowym, służąc żołnierzom jako schron. Początkowo tego typu obiekty stanowiły zadaszone szopy, oparte na słupach, bez ścian bocznych. Dopiero na przełomie XVIII i XIX wieku postawiono bomboodporne budynki, nie tylko w Koźlu, ale także w twierdzy Kłodzko czy w Świdnicy. Hangar przy ul. Stefana Żeromskiego powstał około 1800 roku podczas przebudowy twierdzy. Magazyn składa się z masywnych filarów i wspartego na nim sklepienia krzyżowego, a także ścian z arkadowymi otworami. W latach 60. XIX wieku obiekt dodatkowo wzmocniono za pomocą betonowej konstrukcji i nasypu ziemnego, co możemy dzisiaj zaobserwować.

Powoli zbliżamy się do kresu naszej trasy, gdyż przed nami przedostatni przystanek, czyli Bastion Rogowski.

1.13 Wartownia. Bastion Rogowski

Wartownie to specjalnie wyposażone budynki, przygotowane dla pełniących wartę żołnierzy. Stawiano je głównie przy bramach, gdzie sprawdzano kto wjeżdża, a kto opuszcza miasto. Mimo licznych tego typu budowli w Koźlu tylko dwa takie obiekty pełniły swoją funkcję, podczas gdy pozostałe służyły jako kazamaty dla załogi twierdzy, w tym wartownia przy której stoimy. Mieści się ona na terenie Bastionu Rogowskiego, który powstał w wyniku przekształcenia rawelinu. Podobnie jak wcześniejsze hangary i magazyny była bomboodporna i ją także wzmocniono w latach 60. XIX wieku betonem i nadsypaną warstwą ziemi. Niestety, obecnie budynek jest niedostępny, gdyż prawie całkowicie został przysypany oraz porośnięty drzewami. Możemy jedynie zobaczyć fragmenty wystające na powierzchnię.

Na koniec wędrówki oddalamy się trochę od centrum twierdzy w kierunku zachodnim.

1.14 

Ostatnim punktem jest Reduta Krzyżowa, zwana w późniejszym okresie Szańcem Neumanna. Jej budowa zaczęła się stosunkowo późno (w porównaniu do reszty umocnień), gdyż dopiero w 1811 roku. Obiekt ten miał na celu lepsze zabezpieczenie przedpola Twierdzy Koźle. Był on połączony z odwiedzoną przez nas już wcześniej Redutą Większycką. Dzięki grobli zalewowej można było spuścić wodę i podtopić okoliczne obszary, uniemożliwiając nieprzyjacielowi podejście pod mury. Pozwalało to kontrolować teren od Większyc aż do Reńskiej Wsi. Później mieścił się tu także magazyn prochu, jednak najważniejszy pozostawał wał ziemny z okalającą go fosą. Obecnie znajduje się tu boisko sportowe.

Źródło fot. Geoportal2

To już koniec naszej podróży. Liczymy, że wspólne odkrywanie fortyfikacji dawnej twierdzy spodobało się Wam i jednocześnie przybliżyło XVIII i XIX-wieczne dzieje Koźla.

Zachęcamy też do sprawdzenia innych tras, które pozwolą Wam poznać współczesny Kędzierzyn-Koźle.